Bazen hiç beklemediğimiz bir anda burnumuza bir koku gelir ve bizi olduğumuz yerden alıp yıllar öncesine götürür. Tıpkı Fransız yazar Marcel Proust’un, Kayıp Zamanın İzinde romanında bir madlen keki kokusuyla çocukluğunun tüm Combray kasabasını aniden hatırlaması gibi. Bir yaz akşamında denizin kokusu çocukluğun yaz tatilini geri getirir… İşte bu duygu geçişine Proust Etkisi deniyor.
Proust etkisi, kokuların unutulduğunu sandığımız duyguları geri çağırmasıdır. Koku, çoğu zaman kelimelerin yapamadığını yapar; hiçbir şey anlatmadan, ikna etmeden, zorlamadan hatırlatır.
Koku hafızası, bir kokunun duygu ve anıları tek bir temasla geri getirme gücüdür. Bir koku ile bir duygu arasında kurulan bağ hiçbir zaman zayıflamaz, aksine gün geçtikçe güçlenmeye devam eder.
Bir parfümden, bir yemek kokusundan ya da bir evin duvarlarına sinmiş koku bile daha fazlası olabilir. Koku hafızası psikoloji alanında ayrıcalıklı bir yer tutar çünkü kokular doğrudan duygularımızla bağlantı kurar. Gözlerimizle gördüklerimizi hatırlamaya çalışırız, kulaklarımızla duyduklarımızı ise isimlendirmek isteriz. Ama bir koku, düşünceyi değil, hissetmeyi hatırlatır.
Hayatımızdaki çoğu anılar zamanla silikleşir, bazıları unutulur, bazıları ise anlamını yitirir. Fakat kokulara bağlı anılar daha dayanıklıdır.
Bilimsel olarak, insanlar çok uzun yıllar önce tanıdığı bir kokuyu yeniden duyumsadığı zaman o anki yaşadıklarını hatırlayabilir. Koku hafızası ne kadar sürer sorusunun tek bir cevabı yoktur, fakat birçok araştırma kokuların on yıl hatta daha uzun süre hafızada yer edebildiğini gösteriyor.
Görüntü ve ses kaybolabilir ama koku kendine ait bir alan açar. Çünkü duyguya bağlanmış bir koku, hafızada yerini kolay kolay kaybetmez.
Bir kokuyla gelen anı yalnızca bir hatırlama değildir, hatırlanan andaki duyguların tekrar yaşanmasıdır. Proust etkisi, zihnin zaman makinesidir. Kokuyla gelen anının net, keskin ve duygusal olduğunu savunur. Bazen bir koku bizi iyileştirir, bazen sarsar, bazen ise tamamlanmamış bir duyguyu yüzeye çıkarır.
Koku hafızası psikoloji açısından değerlidir çünkü geçmişle yüzleşmek, bazen ileriye yürümek için gereklidir. Koku, unutmadığımız ama unuttuğumuzu sandığımız duygularıızı açığa çıkarabilir.
Herkesin bir hafıza kokusu vardır. Birine göre yeni kesilmiş çimen kokusu olabilir, başka birine göre çocukluğundaki bir mutfağın içinde kaynayan çorba. Kimi kokular iyi gelir, kimi acıtır. Ama hepsi gerçek duyguları yansıtır. Proust etkisi, hatırlamanın duyguyla gerçekleştiğini gösterir. Kokular bize unutulanı hatırlatmaz, yarım kalan duyguyu tamamlatır.
Bazen geriye dönmek için gözlerimizi kapatmamız gerekmez, duyumsadığımız bir kokuyla da anılarımızda yolculuk yapabilirz. Kelimelerin, fotoğrafların, seslerin yapamadığı bir şeyi yapar koku, bizi duyguya geri götürür. Bu yüzden bazı kokular, hatırlamak değil, yeniden yaşamak gibidir.
Bu satırları okurken senin de aklına bir koku geldi ve belki de o koku seni yıllardır gitmediğin bir anıya götürdü.
Peki, sizin anılarını geri çağıran koku hangisi?